قرآن كريم اساس معارف مسلمانان به‏شمار مى‏آيد. از اين رو جا دارد در سال پيروى عملى از سيره امام على‏عليه السلام سيماى قرآن ناطق را در كتاب نور و هدى مشاهده كنيم. شيوه رايج در اين‏باره نقل روايات فضايل امام‏عليه السلام به ترتيب آيه‏ها و يا احيانا با محور قرار دادن ارزشهاى امام‏عليه السلام است و چون به اين سبك آثار فراوانى هست (1) و بهتر است از كارهاى تكرارى پرهيز و به تحقيقات افزوده شود; بى هيچ ادعايى (2) سخنانى در اين زمينه از بزرگان نقل و بررسى مى‏شود شايد مفيد و مؤثر افتد.

فضايل اهل بيت‏عليهم السلام در قرآن گاهى به صورت گروهى كه شامل تمامى چهارده معصوم‏عليهم السلام است و در مواردى در خصوص پنج تن آل عبا و... بيان شده كه شامل حضرت على‏عليه السلام نيز هست و تنها چند مورد ويژه امام على‏عليه السلام است، آقاى دكتر نقى‏پورفر با برشمارى 16 مورد، بيشترين آيه‏هاى ويژه را بر شمرده (3) ،ولى نمى‏توان ادعا كرد كه همه دانشمندان بر تمامى اين 16 مورد اجماع و اتفاق دارند. اختصاص برخى از اين آيه‏ها به شخص حضرت على‏عليه السلام قابل بحث و بررسى است، به هر حال عصاره شش آيه از آن‏ها - كه در اختصاص به امام على‏عليه السلام روشنتر است- با اندك توضيحى بيان مى‏شود:

«و من‏الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤوف بالعباد (4) »
و از مردم كسى است كه جانش را در برابر خشنودى خدا مى‏فروشد و خداوند به بندگانش بسيار دلسوز است.
اين آيه شريفه اندكى پس از هجرت درباره اميرمؤمنان نازل شده كه در شب هجرت پيامبرصلى الله عليه وآله (ليلة‏المبيت) به جاى پيامبرصلى الله عليه وآله آرميد و جان خويش را سپر بلاى حضرت كرد. روايات شيعه و سنى در خصوص ايثار آن حضرت و ويژگى اين آيه به اميرمؤمنان گزارش‏هاى مفصل و مكررى دارند (5) .
از شش آيه قبل مسلمانان مهاجر را به چهار گروه تقسيم مى‏كند كه دو به دو شخصيتى متقابل يكديگر دارند.
الف: گروهى كه مى‏گويند: پروردگارا در دنيا همه چيز را به ما عطا نما، در حالى كه او را در آخرت هيچ بهره‏اى نيست.
ب: كسانى كه مى‏گويند: «پروردگارا به ما در دنيا حسنه و در آخرت نيز حسنه عطا فرما و از عذاب آتش دوزخ حفظ نما».
ج: «و از مردم كسى هست كه سخن او در زندگى پست دنيا، تو را به شگفتى مى‏آورد و خشنود مى‏كند [ولى در باطن چنين نيست] و خداوند بر آنچه در قلب او است گواه مى‏گيرد و او سرسخت‏ترين دشمنان است. نشانه دشمنى باطنى او اين است كه وقتى روى بر مى‏گرداند و از نزد تو مى‏رود، مى‏كوشد تا در زمين فساد به راه اندازد و حرث و نسل را نابود كند...».
د: شهادت طلب كه در خصوص حضرت على‏عليه السلام است و پاداشش رضاى خدا است نه اجر مادى.

«... فاذن مؤذن بينهم ان لعنة‏الله على الظالمين (6) »
در هنگامه محشر ندا دهنده‏اى در ميان بهشتيان و دوزخيان ندا مى‏دهد -به گونه‏اى كه همگان مى‏شنوند- كه: لعنت‏خدا بر ستمگران.
در روايات اسلامى، اين مؤذن و سخنگو به امير مؤمنان تفسير شده است. و در روايات اهل سنت آمده كه على‏عليه السلام مى‏فرمود:
انا ذلك المؤذن;
آن كه آن روز ندا سر مى‏دهد منم.
از ابن عباس روايت است كه على‏عليه السلام مى‏فرمايد:
لعنت‏خدا بر آنان باد كه ولايت مرا تكذيب كردند و حق مرا كوچك شمردند.
آقاى نقى‏پورفر در اين‏باره از شواهد قرآنى نيز استفاده كرده است.

برخى از طوايفى كه در حديبيه با پيامبرصلى الله عليه وآله پيمان بسته بودند، يك جانبه و بدون هيچ مجوزى پيمانشان را - به خاطر همكارى آشكار با دشمنان اسلام- شكستند و يا در صدد از بين بردن رسول خدا برآمدند. پس از خيانت اينان، سوره رائت‏به‏ويژه آغاز آن كه مظهر غضب الهى است نازل شد.
به اتفاق شيعه و اكثر اهل سنت، حدود ده آيه آغازين سوره به ابوبكر سپرده شد، تا در روز عيد قربان در اجتماع مردم به عنوان اعلاميه عمومى بخواند. پس از رفتن ابوبكر، جبرئيل نازل شد و اعلام كرد:
«لن يؤدى الا انت او رجل منك‏»
رسالت اعلان به مشركان را كسى جز تو يا مردى از اهل بيت تو ادا نخواهد كرد.
ابوبكر را برگرداندند و على‏عليه السلام اين سوره را بر مشركان مكه خواند. (7)
توجه به موارد مشابه، به روشنى گوياى معرفى شخصيت على‏عليه السلام در مقايسه با رقباى آينده است، در اين ماجرا علاوه بر اين نكته، قرابت ميان على‏عليه السلام و پيامبرصلى الله عليه وآله را به عموم اعلام مى‏دارد. نظير تعبير «انفسنا» در قضيه مباهله.

«افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه (8) »
اين آيه در حقانيت و صداقت پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله است. و «بينه‏» و دليل روشن صدق او قرآن است و شاهد صدق نبوتش، حضرت على‏عليه السلام است كه پيش از او در تورات نشانه‏هايش آمده است. مضمون آيه چنين است:
آيا كسى كه (پيامبرصلى الله عليه وآله) دليل روشنى از پروردگار خويش (قرآن) در اختيار دارد و در پى آن شاهد و گوا از سوى خدا آمده و قبل از آن كتاب موسى (تورات) به عنوان پيشوا و رحمت و بيانگر عظمت او آمده است.
امير مؤمنان از شان ملكوتى خويش در آغاز رسالت‏خبر مى‏دهد- كه مى‏تواند توضيحى بر آيه شريفه باشد:
«ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل اثر امه... (9) »
من همواره پيامبر را دنبال مى‏كردم، همچون در پى آمدن بچه شتر از شير گرفته، در پى مادرش. هر روز براى من از اخلاق خود نشانه‏اى برپا مى‏داشت و مرا به پيروى آن مى‏گماشت...
من نور وحى و رسالت را مى‏ديدم و نسيم نبوت را استشمام مى‏كردم، و به خدا سوگند هنگام نزول وحى، من نعره شيطان راشنيدم، پرسيدم يا رسول‏الله! اين نعره چيست؟ پس پاسخ فرمود: اين شيطان است كه - با بعثت و نزول وحى - از اين كه معبود مردم باشد مايوس گشته، يا على تو مى‏شنوى آنچه را من مى‏شنوم و مى‏بينى آنچه را من مى‏بينم. جز آن كه تو پيامبر نيستى و ليكن تو وزيرى و بر راه خير مى‏روى... (10) .
نور وحى، امرى محسوس نيست كه به رؤيت در آيد، بلكه چشم ملكوتى مى‏طلبد تا آن را ببيند و شنيدن نعره شيطان نيز گوشى برزخى مى‏خواهد، اين ويژگى‏هاى ملكوتى براى آن حضرت در دهه اول عمر رخ داده است.

«و يقول الذين كفروا لست مرسلا، قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم‏الكتاب (11) »;
كافران مى‏گويند: «تو پيامبر نيستى‏» بگو: همين بس كه دو كس ميان من و شما گواه باشد، يكى الله و ديگرى كسى كه علم كتاب در نزد او است.
يعنى هم خدا مى‏داند كه من فرستاده اويم و هم كسانى كه از قرآن آگاهى دارند.
مقصود از «شهادت خداوند» شهادت از طريق قرآن كريم است، كه سند حقانيت قطعى ادعاى نبوت است. نظير آيه 51 سوره عنكبوت. و مصداق «من عنده علم‏الكتاب‏» على‏عليه السلام است.
«ابن ماجه‏» از بزرگان اهل سنت در فضايل على‏عليه السلام از آن حضرت نقل مى‏كند:
«انا عبدالله، و اخو رسوله‏صلى الله عليه وآله و انا الصديق الاكبر لايقولها بعدى الا كذاب‏»;
يعنى من بنده خدا و برادر رسول خداصلى الله عليه وآله و من بزرگترين تصديق كننده رسالت هستم، پس از من اين اوصاف (مثل صديق) را جز كذاب ادعا نمى‏كند. (12)

هنگامى كه حضرت موسى‏عليه السلام به رسالتى عظيم و گسترده مبعوث و به مبارزه با قدرت فرعونى مامور شد، دست‏به دعا برداشت و نيازهايى را مطرح كرد. از جمله تقاضا كرد; خدا برادرش هارون را به وزارت او نصب كند، تا پشتش به او محكم و شريك كارش باشد. مشخصات هارون عليه السلام چنين است:
«واجعل لى وزيرا من اهلى، هرون اخى...»
«وزيرى از خاندانم براى من قرار ده، برادرم هارون را».
پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله نيز مشابه همين درخواست را از خدا كرد و درباره على‏عليه السلام مستجاب شد كه خلاصه‏اش به «حديث منزلت‏» معروف است، و علامه طباطبائى مى‏فرمايد:
اين حديث از صد طريق از اهل سنت و هفتاد طريق از طرق شيعه نقل شده است.× (13)
در همين جا از طولانى كردن اين بحث‏خوددارى كرده و خوانندگان گرامى را به ماخذ ارجاع مى‏دهيم، گفتنى است كه آقاى نقى‏پورفر جمعا 78 عنوان و آيه، از باب تفسير قرآن به قرآن را بحث و بررسى كرده است.

آيات شامل فضايل ائمه معصومين‏عليهم السلام دو گونه است، برخى - به كمك روايات معتبر- به معصومين‏عليهم السلام و يا تنها به امام على‏عليه السلام اختصاص دارد. (14) و بعضى ديگر از آيات فضايل كه درباره معصومان آمده طبق قاعده «جرى و تطبيق‏» عموميت مى‏يابد و شامل ديگران نيز مى‏گردد.
از بخش نخست كه منحصرا درباره حضرت على‏عليه السلام يا معصومان‏عليهم السلام است و بيش از يك يا چند مصداق ندارد; آيه اكمال دين (مائده/3)، آيه مباهله (آل‏عمران/ 60) و آيه ولايت (مائده / 55 (15) ) قابل ارايه است. و از بخش ديگر، آيه تاويل كه در شرح «والراسخون فى‏العلم‏» (16) از امام صادق‏عليه السلام روايت است:
«والراسخون في‏العلم هم آل محمد»
«راسخان در علم خاندان پيامبر هستند».
علامه طباطبائى‏قدس سره مى‏فرمايد:
«اين مورد نيز مانند موارد مشابه، از باب جرى و انطباق است‏» (17)
يعنى روايت دلالت دارد كه راسخان در علم خاندان پيامبرند. ولى روايت‏سبب اختصاص نمى‏شود زيرا آيه شريفه را بر مصداق‏هايى تطبيق كرده و مضمونش بر غير آنان نيز جريان دارد.

قرآن كريم نور و بيان و تبيان است. ترجمه و برخى مفاهيم قرآن روشن و براى همگان، بشير و نذير است. ولى بى عنايت‏به روايات معصومان‏عليهم السلام تمامى آيات و معارف بلند قرآنى مفهوم و مبين نيست. در اين زمينه از احاديث‏بى‏نياز نيستيم، تفكيك تفسير از حديث همان تفكر «حسبنا كتاب‏الله‏» است كه بر آن اساس كج، ثقلين (قرآن و عترت) از هم جدا شد و اين افتراق، امت واحده را در تفسير قرآن كريم و دين، به فرقه‏هاى مختلف و حتى متضاد منشعب ساخت.
بى شك روايات معتبر و موثق اهل بيت‏عليهم السلام در تبيين وحى، نقشى تعيين كننده و اساسى دارد و همچون مشعلى فروزان فرا راه مفسران قرار مى‏گيرد.
نكته بسيار با اهميت اين جا است كه اين روايات - كه معمولا به تناسب خاصى صادر شده- نبايد مورد آيه را در خود منحصر كند زيرا لازمه‏اش اين است كه قرآن تنها براى زمان خاصى آمده باشد و براى كسانى كه در عصر نزول، حضور نداشته‏اند بهره‏اى جز خواندن و تبرك جستن به آن نداشته باشد. بنابراين بديهى است كه سيل معارف قرآنى همواره جارى و سارى است و هر نوروزى بر مصداقى نو قابل انطباق است. به اين نكته اصطلاحا «جرى و تطبيق‏» گفته مى‏شود.

«جرى‏» يا «تطبيق‏» آيه بر موردى مشخص، كه در روايات به وفور يافت مى‏شود، اصطلاحى است‏برگرفته از احاديث ائمه‏عليهم السلام. به كارگيرى چنين اصطلاحى در تفاسير قدما ديده نشده، هر چند ممكن است‏به مضمون آن معتقد بوده‏اند.
گويا اولين مفسرى كه اين موضوع را به روشنى پرورش و رواج داد مرحوم علامه طباطبائى‏قدس سره است. وى در آغاز تفسير الميزان، بحث كوتاهى درباره جرى فرموده و در سراسر تفسير، روايات مربوطه را به آن مبحث ارجاع داده است. (18)
روايتى كه اين اصطلاح را در علوم قرآن پديد آورده، در تفسير عياشى (م‏320ق) و از امام محمدباقرعليه السلام است. فضيل بن يسار مى‏گويد: از امام درباره اين روايت كه مى‏فرمايد:
«مافي‏القرآن الا وله ظهر و بطن و ما فيها الا و له حد مطلع‏»
پرسيدم; منظور از اين كه قرآن ظهر و بطنى دارد چيست؟ حضرت فرمود:
ظاهرش تنزيل آن است و باطنش تاويل آن، بخشى از آن گذشته و بخشى هنوز نيامده است «يجري كما يجري الشمس والقمر» قرآن به موازات حركت‏خورشيد و ماه و سال; سارى و جارى است (19) و هر روز، تازه و با طراوت است.
اصطلاح «جرى‏» از همين روايت‏برگرفته شده است.
مرحوم علامه‏رحمه الله مى‏فرمايد: روش ائمه‏عليهم السلام اين بوده است كه آياتى از قرآن كريم را بر مواردى قابل انطباق، تطبيق مى‏كردند; گرچه از مورد نزول آيه خارج باشد. (20)
امام على‏عليه السلام مى‏فرمايد:
قرآن، چراغ پر فروغى است كه خاموشى در آن راه ندارد: «سراجا لايخبو تو قده‏»... (21)
اهميت اين اصل مى‏طلبد كه احاديث زير را در پشتوانه اين قاعده نقل كنيم:
1- حضرت امام باقرعليه السلام - ضمن روايتى- مى‏فرمايد: «اگر آيه‏اى درباره امتى نازل مى‏شد و آنها منقرض مى‏شدند و با انقراضشان آيه مى‏مرد، چيزى از قرآن باقى نمى‏ماند. قرآن از آغاز تا انجامش و از انتها تا ابتدايش همواره - تا آسمان‏ها و زمين برپا است - جريان دارد. پس براى هر ملتى، آيه‏اى است كه آن را تلاوت مى‏كند، و آنان به لحاظ آن آيه در خير يا شر خواهند بود. (22)
2- مردى از امام كاظم‏عليه السلام پرسيد: «چگونه است كه قرآن در نشر و آموزش جز زيادت و طراوت به دنبال ندارد؟ امام فرمود:
خداوندتبارك و تعالى قرآن را براى زمان خاص و ملت مخصوص، قرار نداده، قرآن پيوسته تا قيامت، نو است و نزد هر امتى، تر و تازه است.
3- ابو بصير گويد: از حضرت صادق‏عليه السلام درباره آيه:
«انما انت منذر و لكل قوم هاد (23) »
يعنى تو تنها هشدار دهنده هستى و براى هر قومى يك هادى وجود دارد
پرسيدم; امام فرمود:
«رسول خدا -كه درود خدا بر او باد- منذر و على‏عليه السلام هادى است. اى ابوبصير آيا امروزه هم هادى وجود دارد؟
گفتم: آرى، فدايت‏شوم، از خاندان شما پيوسته هادى پس از هادى آمده تا امروز كه هدايتگرى به شما سپرده شده است. حضرت فرمود:
«اى ابوبصير خدا تو را رحمت كناد، اگر چنان مى‏بود كه تا آيه‏اى براى مردى نازل مى‏شد و آن مرد وفات مى‏كرد آيه نيز مى‏مرد، از قرآن و سنت چيزى نمى‏ماند، ليكن قرآن زنده است، همان‏گونه كه درباره گذشتگان جريان داشت درباره آيندگان نيز جارى است. (24)
حضرت در نخستين بخش اين روايت، كلمه «هادى‏» را بر على‏عليه السلام تطبيق مى‏فرمايد و ابوبصير كه پرورش يافته مكتب او است، به خوبى معناى «جرى‏» قرآن در همه ادوار تاريخ را آموخته، از اين رو در حضور امام، واژه «هادى‏» را بر فرد فرد امامان‏عليهم السلام تطبيق مى‏كند و حضرت، علاوه بر تقرير گفته وى: «جرى‏» را مدلل مى‏سازد.
به جرئت مى‏توان گفت: بسيارى از رواياتى كه آيه‏هاى قرآن كريم را در فضايل امام على‏عليه السلام يا چهارده معصوم‏عليهم السلام بيان مى‏كند از همين باب است.
يعنى از مضمون آنها انحصار فهميده نمى‏شود، بلكه امامان‏عليهم السلام را به عنوان برترين و بارزترين مصداق‏هاى آن فضايل نشان مى‏دهد.

الف: ابن عباس گويد: هنگامى كه آيه شريفه:
«ان الذين آمنوا و عملواالصالحات اولئك هم خيرالبريه (25) »
نازل شد، پيامبرصلى الله عليه وآله به على‏عليه السلام فرمود:
آن (مؤمنان داراى اعمال صالح كه بهترين آفريدگانند) تو و شيعيان تو هستند، شما با شيعيانت در قيامت راضى و خشنود و مرضى پروردگار وارد محشر مى‏شويد و دشمن شما خشمناك و سرافكنده. پرسيد يا رسول‏الله! دشمن من كيست؟ فرمود: هموكه از تو اظهار بيزارى دارد و لعنتت مى‏كند، سپس فرمود: خدا على‏عليه السلام را رحمت كند، كه رحمت مى‏كند. (26)
ب: امام صادق‏عليه السلام در روايتى مى‏فرمايد:
«يا ايتهاالنفس المطمئنة... (27) »
درباره حضرت على‏عليه السلام است.
ج: ابن عباس گويد:
«و من يعرض عن ذكر ربه... (28) »
«ذكر ربه‏» ولايت على بن ابى‏طالب‏عليه السلام است. (29)
د: ابن عباس و گروهى ديگر از راويان مى‏گويند:
«والسابقون السابقون × اولئك المقربون‏» (30)
درباره على‏عليه السلام نازل گشت. (31)
ه : از امام باقرعليه السلام روايت است:
«و قليل من الآخرين (32) »درباره على‏عليه السلام‏است.
و: از حضرت باقرعليه السلام نقل شده:
«قل هل يستوى‏الذين يعلمون... (33) »ما هستيم و:«والذين لايعلمون‏»دشمن ما است.
بديهى است مضمون آيه منحصر به حضرت على‏عليه السلام نيست و هدف اين روايات نشان دادن مصداق‏هاى روشن و مهم است نه انحصار در همين مورد.

ده‏ها كتاب در خصوص اهل‏بيت‏عليهم السلام در قرآن سامان يافته مثل:
تفسير فرات كوفى; تاويل الآيات‏الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة; شواهد التنزيل لقواعد التفضيل.سبك همه آن‏ها ذكر احاديث و آثارى است كه از پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت‏عليهم السلام يا اصحاب رسيده و دلالت دارد كه آياتى در بيان فضايل اهل بيت‏عليهم السلام يا مذمت دشمنان است.
گذشته از مبحث فضايل على‏عليه السلام در قرآن، بسيارى از مفسران با روش «تفسير قرآن به حديث‏» به تفسير پرداخته و كوشيده‏اند هر آيه‏اى را با تكيه بر منابع روايى توضيح دهند كه آثار اينان به تفاسير روايى معروف است، مثل: تفسير عياشى; تفسير ابو حمزه ثمالى; تفسير نعمانى; نور الثقلين; تفسير القمى; البرهان; و الدر المنثور.
بعضى ديگر، هم از آثار معصومان و اصحاب و هم از سخنان مفسران عصر نزول قرآن و حضور اهل‏بيت‏عليهم السلام و هم از ساير منابع چون لغت و... بهره برده‏اند و كتاب‏هايشان به تفسير ماثور شهرت يافته است، از اين دست مى‏توان: جامع‏البيان طبرى; تفسير ابن كثير; كنز الدقائق و بحر الغرائب و منهج الصادقين را نام برد
يكى از شيوه‏هاى تفسيرى كه از هنگام تاليف الميزان (34) به بعد رواج و رونق بيشترى يافته «تفسير قرآن به قرآن است‏». همان گونه كه قرآن كريم بيانگر هر چيزى است، روشنگر ابهام‏هاى خود نيز هست، بلكه محكمترين مصدر براى توضيح قرآن، خود قرآن است. چنان كه حضرت على‏عليه السلام مى‏فرمايد:
«كتاب الله تبصرون به و تنطقون به و تسمعون به و ينطق بعضه ببعض، و يشهد بعضه على بعض...»
كتاب خدا كه بدان راه حق را مى‏بينيد و بدان از حق سخن مى‏گوييد و بدان حق را مى‏شنويد. بعض آن، بعض ديگر را تفسير كند; و پاره‏اى بر پاره ديگر گواهى دهد. (35)
نمونه‏اى را در اين باره مى‏آوريم:
خداوند درباره شب قدر در سوره دخان مى‏فرمايد:
«انا انزلناه في ليلة مباركة‏»
به راستى كه قرآن را در شب پر بركتى نازل كرديم.
در سوره قدر مى‏فرمايد:
«انا انزلناه في ليلة‏القدر»
ما آن را در شب قدر فرو فرستاديم.
و بالاخره در سوره بقره مى‏خوانيم:
«شهر رمضان الذي انزل فيه‏القرآن (36) »
ماه رمضانى كه قرآن در آن نازل شد.
با كنار هم قرار دادن اين سه آيه به دست مى‏آيد كه اولا قرآن كريم در يك شب و ثانيا شب قدر و ثالثا در ماه مبارك رمضان نازل شده و همچنين روشن مى‏شود كه شب قدر در ماه رمضان است. (37)
حال كه با اين مقدمه منظور از تفسير قرآن به قرآن روشن شد، گفتنى است كه حجت‏الاسلام دكتر ولى‏الله نقى‏پورفر، سعى كرده با روش تفسير قرآن به قرآن به بررسى شخصيت اهل بيت‏عليهم السلام در قرآن بپردازد و اثرى به همين نام در سال 1377 به اهتمام مركز آموزش مديريت دولتى در 374 صفحه وزيرى منتشر كند. (38) وى مى‏نويسد:
«اين راه، اولى‏ترين و متقن‏ترين راه معرفى شان اهل بيت‏عليهم السلام مى‏باشد... همانگونه كه قرآن كريم خود حجت قاطع بر آسمانى و خدايى بودن خويش مى‏باشد، خود سند يقينى بر اثبات اهل‏بيت‏عليهم السلام خواهد بود. اين روش، با وجود اتقانش، متاسفانه در شان اهل بيت‏عليهم السلام كمتر مورد استنباط قرار گرفته است; حال آن كه - با توجه به روايات- معصومين‏عليهم السلام عملا در موارد بسيارى، با همين روش به اثبات شئون خويش پرداخته‏اند.
مفسران شيعه در طول تاريخ - به طور پراكنده- از اين روش استفاده‏ها نموده‏اند... ليكن عمدتا به موارد محدودى از آيات پرداخته شده است كه متناسب با كثرت شئون اهل بيت‏عليهم السلام و عظمت‏حيرت‏انگيز آنان نمى‏باشد و تحقيقى بسيار گسترده‏تر و متقن‏ترى را حداقل با الهام از مجموعه احاديث وارده از طريق فريقين مى‏طلبد (39) »

... با توجه به قرين بودن تعبير «الصديقين‏» با «النبيين‏» معلوم مى‏شود در اين‏جا مقصود از صديقين، ولى معصوم غير نبى است... (40) .
«و ما ارسلنا من قبلك الا رجالا نوحى اليهم فسئلوا اهل الذكر ان كنتم لاتعلمون (41) »
نويسنده در صفحات 182تا 187 كتابش با شواهد متعدد قرآنى اثبات مى‏كند كه «اهل ذكر» تنها اهل بيت نبوت‏عليهم السلام هستند كه از مقام عصمت و طهارت برخوردارند و قرابت غير قابل انفكاكى با قرآن را دارا مى‏باشند و به دليل «ولن يفترقا» در خطبه پيامبرصلى الله عليه وآله در حجة‏الوداع (42) قرآن و عترت از يكديگر هرگز جدا نخواهند شد. (43)

معيار تميز خبيث و طيب و ميزان تشخيص مؤمن و منافق، حضرت على‏عليه السلام است. و اين معيار از آيه 179 سوره آل عمران استفاده مى‏شود، روايات نيز همين را گفته‏اند ولى متاسفانه در تفاسير از آن غفلت‏شده است. آيه مى‏فرمايد:
«ما كان الله ليذر المؤمنين على ما انتم عليه حتى يميزالخبيث من الطيب و ما كان الله ليطلعكم على‏الغيب و لكن‏الله يجتبى من رسله من يشاء فآمنوا بالله و رسله و ان تؤمنوا و تتقوا فلكم اجر عظيم.
يعنى خداوند را چنين نباشد كه مؤمنان را به حالتى كه شما بر آن مستقريد، واگذارد، مگر آن كه خبيث را از پاكيزه جدا نمايد; و خداوند را چنين نيست كه شما را بر غيب آگاه گرداند; و ليكن خداوند از رسولانش هر كه را بخواهد، بر مى‏گزيند، پس به خدا و رسولانش ايمان آوريد، و اگر ايمان آوريد و تقوا پيشه كنيد پس براى شما اجرى عظيم خواهد بود.
آيه شريفه، سنت غربال مدعيان ايمان، در هر عصر و زمان به ويژه در دوران پيامبرصلى الله عليه وآله را بيان مى‏فرمايد. ولى اين غربال‏گرى با نزول فهرستى از اسامى مؤمنان و منافقان و آگاه سازى بر غيب نيست. به دليل «وما كان الله ليطلعكم على‏الغيب‏» (آل عمران، آيه 179)، بلكه از طريق برگزيدن شخصيتى ملكوتى در جامعه پيامبر، اين غربال صورت مى‏گيرد. وجود اين مجتباى الهى، و عكس‏العمل جامعه در برابر شخصيت او، دوست و دشمن را معرفى مى‏كند. اين معيار، طبق روايات شيعه و سنى على‏عليه السلام است. (44)
ابو سعيد خدرى گويد: ما فرزندان خويش را با محبت على‏عليه السلام مى‏آزموديم كه اگر دوستدار على‏عليه السلام بود او را مؤمن و گرنه، منافق مى‏شمرديم.
پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله مى‏فرمايند:
«لولاك يا على، ما عرف المؤمنون بعدى‏»
اى على! اگر تو نبودى پس از من،مؤمنان شناخته نمى‏شدند. (45)
«على حبه ايمان و بغضه نفاق‏».
عشق به على ايمان و دشمنيش نفاق است. (46)
در نهج‏البلاغه، حكمت 45 نيز همين حديث و مضمون آمده است.
على عليه السلام در نهان آيات
از ديدگاه‏هاى قابل بررسى، تفسير باطن آيات است. يعنى آيه‏هايى كه ظهور لفظى در امام على‏عليه السلام يا اهل‏بيت‏عليهم السلام ندارند. ولى باطن آن‏ها درباره ائمه‏عليهم السلام است. توضيحى در تفسير قرآن كريم به باطن و به عبارتى ظهر و بطن آيات، خالى از لطف نيست.

اين ديدگاه، معتقد است، علاوه بر ظهور الفاظ قرآن كريم در دلالت‏هاى مطابقى و تضمنى و التزامى، قرآن باطنى دارد. اهل ظاهر و عربى دانان، ظاهرش را و اهل نظر و معصومان‏عليهم السلام باطن آن را مى‏يابند، الميزان آيه «لايمسه الاالمطهرون‏» را به تماس اهل تطهير با عمق و باطن قرآن، تفسير كرده است; بررسى مبحث زبان وحى و مبحث مناهج و سبك‏هاى تفسيرى، گسترده است.
از اين رو به نقل چند روايت و ارايه منابع تحقيق بسنده مى‏شود.
واژه تاويل چند كاربرد دارد، كه يكى به همين معنا است. (47) از حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله نقل شده:
«ما في‏القرآن آية الا و لها ظهر و بطن‏»
در قرآن آيه‏اى نيست، جز آن كه ظاهر و باطن و عيان و نهانى دارد.
از حضرت باقرعليه السلام معناى اين حديث نبوى را پرسيدند، فرمود:
«ظهره تنزيله و بطنه تاويله، منه ما قد مضى و منه مالم يكن، يجري كما تجري الشمس والقمر»
ظاهر قرآن، همان انگيزه و معنايى است كه قرآن طبق آن نازل گشته و باطن قرآن تاويل و تحقق عينى آن است، بخشى از تاويل سپرى شده و بعضى هنوز رخ نداده [قرآن تازه مى‏شود و] در بلنداى دوران جريان دارد همان‏گونه كه خورشيد و ماه هرلحظه در افقى در حركت است. (48)
از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله - خطاب به يارانش - نقل است كه فرمود:
«برخى از شما بر طبق تاويل قرآن مى‏جنگد همان‏گونه كه جنگيدم بر تنزيل آن و او على‏بن ابى‏طالب است‏» (49)
شبيه اين روايت، اين فراز دعاى شريف ندبه است:
«يحذو حذوالرسول‏صلى الله عليه وآله و يقاتل على التاويل ولا تاخذه في‏الله لومة‏لائم...»
على‏عليه السلام قدم، جاى پاى پيامبرصلى الله عليه وآله مى‏نهاد و طبق تاويل و باطن قرآن كريم مى‏جنگيد و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى‏هراسيد.
بديهى است جنگ با معاويه كار آسانى نبود زيرا به بسيارى از مردم قبولانده بود كه خال المؤمنين، كاتب وحى، فاميل پيامبرصلى الله عليه وآله خونخواه عثمان، مجرى قرآن و... من هستم!.
از پيامبرصلى الله عليه وآله روايت‏شده كه:
«ان للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطن الى سبعة ابطن (50) »
حقيقتا براى قرآن ظاهر و باطنى است و بطن آن نيز داراى باطنى است تا هفت‏باطن.
طبق روايتى، از امام على‏عليه السلام پرسيدند آيا جز قرآن [غير از قرآن رايج] چيزى از وحى نزد شما هست؟ فرمود:
«لا، والذي فلق الحبة و براالنسمة الا ان يعطي عبدا فهما في كتابه (51) »
يعنى نه، سوگند به آن خدايى كه دانه را شكافت و رويانيد و جان‏دار را آفريد [غير از قرآن چيزى نزد ما نيست] مگر خدا به بنده‏اى توفيق فهم كتابش را عطا فرمايد.
يعنى هرگونه علم غيب و آگاهى كه داريم به بركت فهم قرآن كريم است، بديهى است منظورشان پنهان قرآن است نه پيداى آن، كه براى همگان قابل فهم است.
از حضرت صادق‏عليه السلام روايت‏شده كه كتاب خدا چهار بخش است:
«العبارة والاشارة و اللطائف و الحقائق، فالعبارة للعوام و الاشارة للخواص و اللطائف للاولياء والحقائق للانبياء» (52)
قرآن شامل عبارت، اشارت، لطايف و حقايق است، عبارت براى همگان است و اشارت براى خواص و لطايف براى اولياى خدا و حقايق براى پيامبران است.

راه تاويل و باطن قرآن، براى همگان باز نيست و چون صراط مستقيمى است كه از شمشير باريك‏تر و از مو نازك‏تر است. راه باطن، از طريق ظاهر قرآن مى‏گذرد و از زبان راسخان در علم و مطهرون اعتبار مى‏يابد، چنان نيست كه هركس هر چه دل تنگش بخواهد بگويد و به حساب باطن و تاويل قرآن واريز كند، در جايى كه به اتفاق و اجماع مسلمانان، تفسير به راى و تحريف معنوى قرآن ممنوع است، نمى‏توان هر ادعايى را تفسير باطن وانمود، نمود و آنچه دستاويز برخى فرقه‏ها است و به اسم اهل حق يا باطنيه يا نصيريه و... معروف است، تفسير باطن قرآن نيست.

«احسان‏»، على‏عليه السلام است. از ابن عباس روايت است كه: اولين كسى كه از زيور بهشت مى‏پوشد، حضرت ابراهيم‏عليه السلام است، به بركت مقام خلت و دوستيش. پس از او حضرت محمدصلى الله عليه وآله است. زيرا او برگزيده و صفوة‏الله است. سپس حضرت على‏عليه السلام است و در آيه :
ان‏الله يامر بالعدل و الاحسان (53) »
عدل رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله و احسان على‏عليه السلام است.
و در ادامه آيه:
«والذي جاء بالصدق‏»، رسول الله است «وصدق به‏»، على‏عليه السلام است. (54)

در تفاسير روايى در زير برخى آيه‏ها كه از نشانه‏ها و آيات الهى سخن رفته، مثل آيه شريفه :
«وقال الذين لايعلمون لولا يكلمناالله او تاتينا آية كذلك قال‏الذين من قبلهم مثل قولهم تشابهت قلوبهم قد بينا الآيات لقوم يوقنون (55) »
آمده است كه بزرگترين آيت الهى على‏عليه السلام است. و از خود حضرت على‏عليه السلام هم روايت‏شده:
«مالله آية اكبر منى‏»
براى خداوند آيتى بزرگتر از من نيست. (56)
ابن قولويه در كامل الزيارات از حضرت صادق‏عليه السلام ضمن روايتى نقل مى‏كند،
چه آيتى بزرگتر از ما است؟
على عليه السلام قرآن ناطق
كتاب شريف كافى از حضرت كاظم‏عليه السلام روايت مى‏كند كه آيه 2 سوره دخان:
«حم والكتاب المبين‏»
«حم‏» حضرت محمدصلى الله عليه وآله و «الكتاب‏المبين‏» اميرالمؤمنين‏عليه السلام است.
در تفسير قمى نيز زير آيه بالا از امام باقرعليه السلام روايت‏شده:
«الكتاب اميرالمؤمنين‏عليه السلام‏است‏» (57)

در تفسير قمى (ج 2، ص 112) زير آيه 11، سوره فرقان:
«بل كذبوا بالساعة‏»
آمده است، يعنى على‏عليه السلام را تكذيب كردند.
اگر صحت اين‏گونه احاديث ثابت‏شود مى‏تواند از بابت تفسير باطن شمرده شود.

زير آيه شريفه:
«قل ارايتم ان اصبح ماؤكم غورا فمن ياتيكم بماء معين (58) ».
اگر آب شما فرو رود، چه كسى براى شما آب گوارا مى‏آورد؟
رواياتى چند رسيده است كه آيه درباره حضرت مهدى‏عليه السلام و فرو رفتن ماء معين غيبت آن حضرت است.
استاد معرفت - دام عزه- با توضيحات مناسب و نقل دو روايت «ماء معين‏» را به علم امام كه همچون آب حياتبخش است تفسير كرده و اين تفسير را نوعى گرايش به تفسير باطن با دلالت فحواى عام دانسته است. مضمون حديث‏حضرت باقرعليه السلام در اين جا چنين است:
«اذا فقدتم امامكم فلم تروه فماذا تصنعون‏»
هنگامى كه دست‏شما از دامن امامتان كوتاه شد و او را نديديد چه مى‏كنيد؟
حضرت رضاعليه السلام مى‏فرمايد:
«ماؤكم: ابوابكم الائمة، و الائمة: ابواب‏الله، فمن ياتيكم بماء معين، اي ياتيكم بعلم الامام‏». (59)
منظور از «ماؤكم‏» امامان، باب‏هاى شمايند، و ائمه ابواب خدايند پس جمله «فمن ياتيكم بماء معين‏» يعنى چه كسى علم امام را براى شما مى‏آورد. (60)

براى استقراى آياتى كه از اين ديدگاه درباره امام على‏عليه السلام و يا ائمه معصومين‏عليهم السلام است‏بايد به سراسر تفاسير روايى جامع همچون نورالثقلين، الدرالمنثور و همچنين آثارى كه فضايل اهل بيت‏عليهم السلام را از ديدگاه قرآن بررسى مى‏كند، نظير: شواهدالتنزيل، تاويل الآيات الباهره، بصائرالدرجات، احقاق‏الحق و ملحقات آن و موسوعة‏الامام على‏بن ابى‏طالب‏عليه السلام و... (61) مراجعه شود.
و براى مبحث تفسير «نهان و باطن‏» قرآن، ماخذ مستقلى سراغ ندارم و مى‏توان از لابه‏لاى آثار علوم قرآنى استفاده كرد، مثلا: تفسير طبرى، جلد اول، ص 72 و مقدمه آن صفحه‏22; روح‏المعانى، جلد اول صفحه 7; بحارالانوار، جلد 19، صص 2 و 30 و صص 94 - 93 و... تفسيرالبرهان، جلد 1، ص 19; تفسيرالصافى، جلد 1، صص 17-14 و صص 34-30; تفسيرالتبيان، جلد1، ص 9; غرائب‏القرآن نيشابورى، ج‏1، ص 26; فتح‏البيان، جلد اول، صص 17-16; بيان السعادة، جلد اول، ص 13; محاسن‏التاويل، جلد اول، صص 67-51. نفحات الرحمن، جلداول، صص 31-28; الميزان، جلد سوم، صص 74-72. الحكمة‏المتعاليه، جلد سوم، صص 40-32; الغيب و الشهادة، جلد اول، صص 18-17; تقريب القرآن، جلد اول، صص 26-24; من هدى القرآن، جلد اول، صص 44-43; علوم‏القرآن عندالمفسرين، جلد سوم، صص 112-77 و...

روايات فراوانى از طريق شيعه و سنى دلالت دارد كه زيبنده‏ترين مصداق صفات و فضايلى كه خداوند براى مؤمنان در قرآن آورده است، على‏عليه السلام است. او امير مؤمنان و در خوبى‏ها سرامد آنان است و تمام آيات اهل ايمان درباره على‏عليه السلام نيز هست.
حافظ كبير عبيدالله بن عبدالله بن احمد، معروف به حاكم حسكانى حنفى نيشابورى كه از بزرگان قرن پنجم هجرى است، يكى از مقدمات هفتگانه كتابش شواهدالتنزيل را به همين موضوع اختصاص داده است.
آقاى دكتر نقى‏پورفر نيز در اين باره راهگشايى كرده و چنين گفته است:
راه دوم: آيات ناظر به اكمل صفات مؤمنان.
يكى از راه‏هاى شناخت اهل بيت‏عليهم السلام توجه به صفات و عملكردهاى متعالى است كه خداوند در قرآن كريم، از مؤمنان متعالى انتظار دارد، شخصيت اهل بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام، جلوه عملى اين صفات متعالى است.
در بسيارى از روايات، آيات بسيارى به عنوان شان اهل بيت‏عليهم السلام مطرح گشته است كه در واقع از همين باب تطبيق آيات بر مصداق اكمل آن است، كه اهل بيت‏عليهم السلام مى‏باشند; نه آن كه اين دسته از آيات، منحصرا در شان اهل بيت‏عليهم السلام باشد و شامل ديگر مؤمنان - در رتبه نازل‏تر- نشود (62) .
براى تبرك و نمونه اين حديث را مى‏آوريم: ابن عباس - مشهورترين مفسر صدر اسلام- زير آيه كريمه
«ان للمتقين مفازا (63) »
گويد: او[قهرمان اين آيه] على بن ابى‏طالب‏عليه السلام است، به خدا او سرور كسانى است كه تقوا و خوف الهى داشتند... (64)
نيز زير آيه شريفه:
«و اما من خاف مقام ربه و... (65) »
گويد: على‏بن ابى‏طالب‏عليه السلام از مقام رب و صحنه حسابرسى محشر در ميان بندگان، خائف بود از اين رو از نافرمانى خدا دورى گزيد و هواى خويش را از محرمات و از خواهش‏هاى نفسانى بازداشت و بدينسان بهشت، ويژه او است و هر كسى كه چنين باشد. (66)
نكته: منظور از آيات مؤمنان، فضايل و ارزش‏هاى پارسايان است چون اين روايات در مقام مدح على‏عليه السلام است. نه آن جايى كه با خطاب به اهل ايمان از كار زشتى نهى شده، مثل:
«يا ايهاالذين آمنوا لاتقربوا الصلوة و انتم سكارى حتى تعلموا ماتقولون‏»
اى مؤمنان! در حالت مستى نزديك نماز نشويد تا بدانيد چه مى‏گوييد.
و يا آيه:
«يا ايها الذين آمنوا آمنوا»
اى مؤمنان! ايمان واقعى و عميق بياوريد.
توجيه و تبيين ديگر اين كه بگوييم: در همين موارد هم على‏عليه السلام بارزترين مصداقى است كه از اين نقايص دور است.

برخى حضرت اميرعليه السلام‏را در آينه‏اى مغشوش و ناقص از روايات نشان داده‏اند كه به جاى مدح باعث مذمت است. مثلا در تفسير على بن ابراهيم قمى آن حضرت «بعوضه‏» يعنى پشه معرفى شده است و اين نقل ناقص، با ماجراى واقعى، فرسنگ‏ها فاصله دارد.
بررسى آيه شريفه
در شان نزول آيه گفته‏اند: هنگامى كه خداوند براى منافقان دو مثال:
«مثلهم كمثل الذى استوقد...» و
«او كصيب من‏السماء (67) »
را بيان فرمود يا هنگامى كه در آيات قرآن (حج، آيه 73; عنكبوت، آيه 41) به مگس و عنكبوت (68) مثل زده شد، جمعى از مخالفان، اين تمثيل را دستاويز قرار داده و زبان انتقاد و استهزا گشودند كه اين چه وحى آسمانى است كه از عنكبوت و مگس سخن مى‏گويد؟
در پاسخ‏شان آيه نازل شد كه:
«خداوند از اين كه به [موجودات كوچكى مانند] پشه و حتى بالاتر آن مثال بزند شرم نمى‏كند... (69) »
چرا كه مثال وسيله‏اى براى تجسم حقيقت است، گاهى بلاغت ايجاب مى‏كند كه گوينده، براى نشان دادن ضعف مدعى، موجود ضعيف يا خردى را براى مثال انتخاب كند. در ادامه مى‏فرمايد: «اما كسانى كه ايمان آورده‏اند مى‏دانند كه آن مطلب، حقى است از سوى پروردگارشان ولى آنها كه كافرند مى‏گويند: خدا از اين مثال چه منظورى داشته است...»

در تفسير قمى از حضرت امام صادق‏عليه السلام آمده است:...
خدا اين مثل را در شان اميرالمؤمنين بيان فرموده، و بنابراين اميرالمؤمنين عليه السلام «بعوضه پشه‏» است و «مافوقها» رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله.
دليلش آن كه در ادامه آيه مى‏فرمايد:
«فاما الذين آمنوا فيعلمون انه الحق من ربهم‏» و «حق‏» در آيه يعنى اميرالمؤمنين‏عليه السلام كه رسول خدا از مردم برايش بيعت و پيمان گرفت، باز مى‏فرمايد:
«و اما الذين كفروا... الذين ينقضون عهدالله من بعد ميثاقه -في‏علي- و يقطعون ما امرالله به ان يوصل...» (70) خدا در رد مخالفان، اين اوصاف را بيان مى‏دارد كه با على‏عليه السلام نقض عهد و به جاى صله رحم، قطع رحم كردند و... (71)
بديهى است معرفى حضرت على‏عليه السلام به صورت بالا، قدح است نه مدح!.

روزى حضرت امام باقرعليه السلام توصيه مى‏فرمود:
ما را با نام و لقب و اوصاف خودمان ياد كنيد و اوصاف ما را - جز در ضرورت - بر دشمنان ما ننهيد كه خداوند پاداش فراوانى مى‏دهد...
در آن جا از امام‏عليه السلام پرسيدند: برخى از شيعيان و دوستان شما گمان مى‏كنند كه آن «بعوضه‏» در سوره بقره، آيه 26، على‏عليه السلام‏است و «مافوقها» كه ذباب و مگس باشد پيامبرصلى الله عليه وآله است!
حضرت توضيح داد:
«سمع هؤلاء شيئا لم يضعوه على وجهه، انما كان رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله قاعدا ذات يوم هو و على‏عليه السلام اذ سمع قائلا يقول: ماشاءالله و ماشاء محمد، و سمع آخر يقول: ما شاءالله و ما شاء على فقال رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله: لاتقرنوا محمدا و عليا بالله عز و جل و لكن قولوا: ماشاءالله ثم ما شاء محمد ماشاءالله ثم ما شاء علي.
ان مشيئة‏الله هي القاهرة التي لاتساوى و لا تكافا و لا تدانى، و ما محمد رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله في الله و في قدرته الا كذبابة تطير في هذه الممالك الواسعة، و ما علي في الله و في قدرته الا كبعوضة في جملة هذه الممالك... (72)
يعنى:
آنان چيزى شنيدند ولى درست نفهميدند، روزى حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله با على‏عليه السلام نشسته بودند، شنيدند، گوينده‏اى مى‏گفت: «هر چه خدابخواهد و هر چه محمد بخواهد [پديد مى‏آيد] و ديگرى مى‏گفت: هرچه خدا بخواهد و هرچه على بخواهد [رخ مى‏دهد].
حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله فرمود: محمد و على را در رديف خداوند قرار ندهيد و به صورت جداگانه بگوييد: هرچه خدا خواست و سپس هر چه محمد خواست، يا به طور جداگانه بگوييد: هر چه على خواست...
زيرا مشيت و خواست‏خدا است كه قاهر و غالب است‏به گونه‏اى كه هيچ چيز مساوى و نظير و معادل و نزديك به آن نيست و محمد كه پيامبر خدا است در مقايسه با خدا و قدرتش جز مگس نيست كه در اين كشورهاى گسترده به پرواز در آيد و على در كنار خدا و قدرتش جز پشه‏اى كه در اين جهان پهناور پرواز كند، بيش نيست. [و اين دو اصلا قابل ذكر نيستند]
با اين كه فضل و عنايتى كه خدا بر محمد و على داشته، آن قدر زياد است كه برابرى نمى‏كند بر فضل الهى بر تمامى آفريدگانش از اول تا آخر روزگار .
اين بود سخن رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله در قصه ذباب و بعوضه در اين‏جا، و اصلا ربطى به آيه شريفه «ان الله لا يستحيى ان يضرب مثلا ما بعوضة‏» (73) ندارد.

در زير آيه شريفه
«و لقد كنتم تمنون الموت من قبل ان تلقوه فقد رايتموه (74) ».
گفته‏اند: قريش حضرت اميرالمؤمنين على‏عليه السلام‏را در جنگ بدر «موت‏» مى‏ناميدند. (75)
بديهى است اين تعبير قدح و مذمت است، نه مدح و منقبت، مگر تاويل شود به اين كه حضرت على‏عليه السلام باعث مرگ كفار قريش بود، و اين تعبيرى است از زبان دشمن و شجاعت را مى‏رساند.

هر چه تحقيق كردم ريشه اين مطلب و ماخذ دست اول را كه معاصر اهل بيت‏عليهم السلام باشد نيافتم. ولى اندكى دقت نشان مى‏دهد كه لقب «موت‏» براى امام‏عليه السلام با اين آيه هيچ تناسبى ندارد، زيرا ماجراى آيه مزبور، مربوط به پس از جنگ احد است كه مشت مدعيان دروغين اشتياق شهادت باز شد، پيش از آن وقتى سخن از شهداى بدر و فضيلت جانبازى در راه خدا و... به ميان مى‏آمد برخى با تظاهر آرزوى شهادت مى‏كردند و مى‏گفتند: اى كاش اين افتخار در ميدان بدر، نصيب ما نيز شده بود، طولى نكشيد كه جنگ احد پيش آمد.
مجاهدان راستين جنگيدند و برخى شربت‏شهادت نوشيدند ولى مدعيان، هنگامى كه آثار شكست را در ارتش اسلام مشاهده كردند فرار كردند.
اين آيه با سرزنش آن‏ها مى‏گويد:
شما كسانى بوديد كه آرزوى مرگ و شهادت در راه خدا را در دل مى‏پرورانديد، پس چرا آن وقت كه با چشم خود محبوب خويش را در برابر خود ديديد فرار كرديد؟ (76)
از اين رو مضمون اين آيه نيز ربطى به نام مبارك حضرت على‏عليه السلام‏ندارد.

استاد آيت‏الله معرفت در نقد تفسير على بن ابراهيم قمى چند نمونه ديگر را يادآور شده است:
1 - گفته‏اند مراد از «الساعة‏» در آيه 11 سوره فرقان يعنى على‏عليه السلام (77) با اين كه منظور از آيه «كذبوا بالساعة‏» تكذيب قيامت است.
2 - «المشرقين‏» در آيه شريفه «رب المشرقين و رب المغربين (78) »حضرت رسول‏صلى الله عليه وآله و حضرت على‏عليه السلام و «المغربين‏» امام حسن و امام حسين‏عليهما السلام است. (79)
3 - «ثقلان‏» در آيه «سنفرغ لكم ايه الثقلان (80) »قرآن و عترت‏عليهم السلام‏است. (81)